Introductie: Mokum
Eens was Amsterdam een centrum van Joods leven. Dat vinden we nog terug in de naam ‘Mokum’. Veel Amsterdammers realiseren zich niet dat dit een Jiddisch1 woord is dat Joden als koosnaam aan Amsterdam hebben gegeven. Het woord betekent ‘plaats’, omdat zij zich hier veilig en thuis voelden.
Sinds eind 16de eeuw was Amsterdam een toevluchtsoord voor Joden uit Spanje en Portugal en uit Midden- en Oost-Europa. In hun thuisland werden zij vervolgd. Amsterdam was de enige plek in Europa waar Joden in vrijheid als Jood konden leven.
Ongeveer de helft van alle Nederlandse Joden heeft door de eeuwen heen in Amsterdam gewoond. De invloed van Joods leven in Amsterdam is tot op de dag van vandaag merkbaar, al was het maar door de vele Jiddische woorden in het Amsterdamse taalgebruik zoals ‘de mazzel’, ‘geinponem’ en ‘lef’.
De eerste Joodse vluchtelingen
In 1492 is het leven in Spanje voor Joden ondraaglijk geworden. De Rooms-Katholieke kerk verbiedt iedere andere godsdienst. Joden, maar ook moslims, vluchten het land uit. Vele Joden vluchten Portugal. Ook in Portugal krijgt uiteindelijk de Inquisitie de vrij hand om niet-katholieken te vervolgen. Sommigen laten zich dopen om aan vervolging te ontkomen. Toch komen velen op de brandstapel terecht.
De eerste Joden die naar Amsterdam trekken, zijn Portugese handelaren: Sefardiem2, op de vlucht voor de inquisitie3. Het gemeentebestuur blijkt geïnteresseerd in de handel die zij meebrengen uit de Portugese koloniën in Zuid-Amerika. Spoedig stappen ze over van de handel met de Portugese koloniën naar de handel met de Nederlandse koloniën zoals de Caraïben en Suriname. Amsterdam groeide in deze periode uit tot de belangrijkste havenstad van Europa. De zeventiende eeuw wordt onze Gouden Eeuw.
Vrijheid van geweten
In 1572 maken de zeven noordelijke provincies zich tijdens de opstand van de Nederlanden tegen de Spaanse overheersing onafhankelijk. Ze roepen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uit. Enkele jaren later, in 1579, ondertekenen ze de Unie van Utrecht. Een van de grondrechten in deze staatkundige overeenkomst is, dat voor alle inwoners persoonlijke vrijheid van geweten geldt. Het is in Europa de eerste wettelijke basis voor deze vrijheid. In de praktijk betekent dit dat de katholieke kerk weliswaar verboden is, maar dat de katholieken niet vervolgd worden. Het betekent ook dat de gevluchte Portugezen en Spanjaarden, die hier rond 1600 naartoe waren gevlucht zich veilig konden voelen. Ze besluiten terug te keren naar hun religie en cultuur van oorsprong, het Jodendom.
Begin van de Joodse godsdienstuitoefening
In 1602 is er voor het eerst officieel sprake van Joodse godsdienstuitoefening. Rabbijn Uri Halevi, aangetrokken om de immigranten tot het Jodendom terug te brengen, wordt aangehouden op verdenking van het verkopen van verboden goederen. Hij ontkent, maar bekent wel “zijn religie op Joodsche manier alhier ter stede geëxerceerd te hebben” – en wordt vrijgelaten. De eerste openbare synagoge wordt in 1639 ingewijd.
Joodse vluchtelingen uit Midden- en Oost-Europa
Rond 1600 vestigt zich ook een klein aantal Joden uit Midden Europa in Amsterdam. Daarnaast komen er steeds meer Joden uit Oost-Europa, vanaf eerste helft zeventiende eeuw blootgesteld aan vervolging en rechteloosheid. Door toedoen van kozakken onder leiding van Bogdan Chmielnicki sterven er tussen 1646 en 1660 duizenden Joden in Polen en het westen van het Russische rijk. Uiteindelijk wordt deze Ashkenazische4 gemeenschap in Amsterdam groter dan de Portugese. Tot op de dag van vandaag zijn deze twee groepen Joden gezichtsbepalend voor de Joodse orthodoxe gemeenschap van Amsterdam.
Tweede Wereldoorlog
Voor de Tweede Wereldoorlog is 10 procent van de Amsterdamse bevolking Joods. Amsterdam telt dan ongeveer 800.000 inwoners en dus ongeveer 80.000 Joden. De Shoah, de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog, heeft de Joodse gemeenschap gedecimeerd; slechts 20 procent, ongeveer 15.000, heeft de Shoah overleefd. Deze grote leegte is nu merkbaar aanwezig. De herinneringen aan het Joodse verleden wegen niet op tegen het gemis.
Actief Joods leven in Amsterdam
Inmiddels hebben de tweede en de derde generatie Joden de draad weer opgepakt en kent Amsterdam nu een actief Joods leven. Er zijn verscheidene Joodse geloofsgemeenschappen, van orthodox tot zeer hedendaags modern. De Joodse gemeenschap beschikt over eigen onderwijsinstellingen, gezondheidszorg en maatschappelijk werk.
Het Joods Historisch Museum is het middelpunt van het Joods cultureel leven. Culturele festivals zoals het Joods Muziekfestival zijn jaarlijks terugkerende evenementen. Diverse koren bezingen de Joodse liturgie en het dagelijks leven.
Het Nieuw Israëlitisch Weekblad (NIW) is het Joodse weekblad, waarin naast landelijk ook internationaal nieuws wordt gepubliceerd. De Joodse Omroep zendt landelijk uit op radio en televisie.
De Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit bieden een verscheidenheid aan Joodse studies. In Amsterdam bevinden zich twee belangrijke Joodse bibliotheken: Ets Haim-Livraria Montezinos, gevestigd in het complex van de Portugees-Israëlitische Gemeente, en de Bibliotheca Rosenthaliana, die verbonden is aan de Universiteit van Amsterdam. In Amsterdam-Zuid zijn verscheidene Joodse winkels en restaurants te vinden.
Maak kennis met Joods Amsterdam
De combinatie van modern Joods leven en herinneringen aan de vooroorlogse Joodse gemeenschap maken Amsterdam buitengewoon interessant voor een bezoek. Laat u dan rondleiden door Jeanette Loeb. Zij staat garant voor een boeiende en persoonlijke kennismaking met Joods Amsterdam.
Voetnoten
- Jiddisch is de taal die de Oost-Europese Joden (Askenazische) Joden spraken
- Sefarad, Hebreeuws woord voor Spanje
- Inquisitie, de rechtbank van de katholieke kerk
- Aschkenaz is het Hebreeuwse woord voor Duitsland, toen de Joden in de Middeleeuwen in Duitsland vervolgd werden en naar Oost-Europa trokken